Natuur in de Achterhoek zucht onder de droogte
Jonge dassen die verhongeren, kikkers die zich niet voortplanten en beuken die afsterven, de gevolgen van de steeds structurele droogte in de natuur zijn groot. Ecoloog Michiel Schaap pleit voor een radicale omslag. De snelle afvoer van water moet stoppen en het onttrekken van water moet fors verminderen.
Landgoed Hackfort ziet er best vrolijk uit. Bij het kasteel bloeien voorjaarsplanten, tikken spechten tegen bomen en genieten wandelaars van de lentezon. Maar Michiel Schaap is minder blij. Zelfs nu, aan het eind van de winter met traditioneel hoge waterstanden, is de droogte al zichtbaar op dit landgoed in de Achterhoek. Ondanks de buien van afgelopen tijd liggen de berkenbroekbosjes er droog bij. En in het bos zijn er nauwelijks vroege voorjaarsbloeiers. De grond is te droog en te hard.
Beek zonder water
Gelukkig draait het rad van de watermolen bij het kasteel wel weer zijn rondjes in de Baakse Beek, de levensader van het landgoed. “Maar pas sinds januari weer”, vertelt Michiel. “In 2022 stond de beek liefst acht maanden nagenoeg droog, bijna tot oudejaarsdag."
De droogte was niet nieuw. De afgelopen vijf jaar stond de beek liefst vier keer langdurig droog. "Jammer voor de watermolen, maar dramatisch voor de planten en dieren in het beekdal. We raken echt soorten kwijt of staan op het punt ze te verliezen. Niet alleen hier, maar ook in andere beekdalen van de Achterhoek, zoals bij Winterswijk. Denk aan soorten als de beekprik, beekrombout en bosbeekjuffer. Ook planten die afhankelijk zijn van grondwater zoals de slanke sleutelbloem redden het niet.”
Bever
Toch kwam er vorig jaar hulp uit onverwachte hoek. Over een lengte van circa 1 kilometer behield de Baakse Beek zijn water, met dank aan een bever. “Die wierp een dam op waardoor het water niet wegstroomde. Een actie waar ook vissen, libellen en een ijsvogel van profiteerden.”
De bever kwam volgens Michiel uit de IJssel. “De meeste territoria zijn daar bezet, dus zoeken jonge dieren zijstromen op. De dam is inmiddels onder water verdwenen, maar de bever zit er nog.” Glunderend toont Michiel een filmpje van het dier in de Baakse Beek. “Ik denk dat dit een vrouwtje is. Ze wacht waarschijnlijk op een mannetje, dan kunnen ze een burcht bouwen. Ze symboliseert voor mij hoe belangrijk het is om water op het juiste moment vast te houden in de natuur.”
Dode dasjes
Al lopend door het landgoed wijst Michiel voortdurend op de gevolgen van de langdurige droogte. Bij een paadje van een das, een zogeheten wissel, vertelt hij over zijn trieste vondst van dode dasjes bij een hol. “Gestorven van de honger. Dassen eten veel regenwormen en die zijn in droge tijden amper te vinden. Ze moeten steeds dieper graven en steeds langere tochten maken om aan voedsel te komen. Dat kost extra energie en is door het oversteken van wegen ook gevaarlijker.”
Michiel vertelt ook nog over bruine kikkers, padden en libellen die hun cyclus niet kunnen voltooien. Larven drogen uit voordat ze tot libel transformeren en de amfibieën staken hun voortplantingsdrift als de droogte hen overmeestert.
Verder verdwijnen bosplanten zoals gewone salomonszegel en dalkruid, terwijl bramen juist overal oprukken. Die kunnen goed tegen droogte en profiteren ook nog eens van de overdaad aan stikstof. Zelfs stoere beuken sterven af. Knapen van honderd jaar oud, gewoon door gebrek aan water.
Watersysteem
Daar wordt je allemaal niet vrolijk van. Maar Michiel houdt de moed erin. Hij kent de oorzaken en ziet ook oplossingen. “Ik werk nu 4,5 jaar bij Natuurmonumenten, maar heb de 27 jaar daarvoor gewerkt bij Waterschap Rijn en IJssel. Ik werkte destijds ook mee om het water in de Achterhoek zo snel mogelijk af te voeren naar de IJssel. Dat was lange tijd niet meer dan logisch. Het watersysteem begint op het Oost-Nederlands plateau bij Winterswijk en stroomt vandaaruit boven en ondergronds naar de IJssel. Een van oudsher nat stroomgebied met tot in de jaren zestig zelfs overstromingen. Borculo had regelmatig natte voeten. Logisch dat boeren een snelle afvoer van water wilden omwille van de landbouw. Daarin zijn we wonderwel geslaagd. Dankzij een vernuftig afwateringssysteem belandt iedere regendruppel van het plateau binnen no time via de IJssel in het IJsselmeer.”
Klimaatverandering
Door klimaatverandering is dit systeem tegenwoordig hopeloos achterhaald, vindt Michiel. “De situatie is nu omgekeerd. We komen water tekort. Voor de natuur, maar ook voor de landbouw, de industrie en voor de drinkwaterwinning. We moeten water veel en veel langer vasthouden en het de kans geven te infiltreren. De grondwaterstanden zijn nog altijd veel te laag in de Achterhoek.”
Verder moeten we ons water veel langer vasthouden”, bepleit de ecoloog, nu een beetje de luis in de pels van zijn voorgaande werkgever. “Dat gebeurt ook wel hoor. Er zijn de afgelopen 15 jaar diverse beekdalen hersteld, wat de afvoer vertraagt. Beekherstel gebeurt nu ook op de landgoederen langs de Baakse Beek, zoals op landgoed Medler bij Vorden. Er zijn ook plekken beschikbaar gekomen voor waterberging. Maar het is te weinig om de verdroging echt aan te pakken.”
Gas
Hoe nu verder? Natuurlijk vindt er breed overleg plaats met alle betrokkenen zoals de provincie, het waterschap, landbouworganisaties, het waterwinbedrijf en andere belanghebbenden. “Daar rollen goede intenties uit”, vindt Michiel, “maar het gaat mij niet snel genoeg. Iedereen doet wel z’n best, maar ondertussen holt de natuur achteruit. We moeten de afvoer nu drastisch afremmen door afvoersloten te dichten en beekdalen te verontdiepen en te verbreden om meer plekken voor waterberging te maken."
Daarnaast moeten we veel bewuster met water omgaan, bepleit Michiel. "Denk aan beter gebruik van ‘grijs water’ (ongezuiverd water) voor industrie en huishoudens en beter bodemgebruik door de landbouw, zodat er minder beregening nodig is. Iedere druppel telt. Ik geloof wel dat het kan. Kijk eens naar onze omgang met aardgas dat in korte tijd is veranderd. Wat zou het mooi zijn voor onze natuur als we dezelfde slagvaardigheid zouden tonen in onze omgang met water.”