Duizend jaar militair erfgoed op de Sint-Pietersberg

De Romeinen hadden al door dat de oversteekplaats van de Maas in het huidige Maastricht van groot strategisch belang was. Zij bouwden er een brug, in de vierde eeuw versterkt met een ommuring.

Volgens een legende bouwden de Romeinen een vuurbaak op de flank van de Sint-Pietersberg en noemden die de Lichtenberg. Het zou de grondslag vormen voor het latere kasteel met die naam. Helaas is dit verhaal niet bewezen. Maar misschien heeft het, zoals bij veel legendes, een historische kern van waarheid.

In de middeleeuwen groeide Maastricht met haar Maasbrug uit tot een heuse vestingstad en zij zou dat blijven tot eind negentiende eeuw. Logisch, dat ook de nabijgelegen Sint-Pietersberg daarbij een rol ging spelen. De heuvel meet hooguit 107 meter boven NAP, maar steekt daarmee wel zo’n zestig meter boven de stad uit.

Wat wij een berg noemen, is feitelijk een plateau met aan de westkant de vallei van de Jeker, aan de oostkant de Maas en aan de noordzijde de stad. De ligging zo dicht bij Maastricht en langs de Maas, gaf de berg al vroeg een strategische functie.

Ruïne van de Lichtenberg

Dat werd zeker in de middeleeuwen onderkend. Hoog boven de Maas, markant punt in het landschap, torent nog altijd de ruïne van de Lichtenberg uit boven de omgeving.

De kasteelruïne bestaat vooral uit een indrukwekkende woontoren, een zogenoemde donjon. Veel is er niet bekend over de oorsprong van het kasteel. De naam zou dus teruggaan op de Romeinse tijd, maar zo oud zijn de huidig zichtbare restanten niet. De onderste gedeelten van natuursteen stammen mogelijk uit begin dertiende eeuw en zijn dus al zo’n 800 jaar oud. Het hogere gedeelte, opgetrokken uit mergelblokken, zou uit de vijftiende eeuw dateren.

In 1568 bood de toren onderdak aan landvoogd Alva. De infame hertog had zich er tijdelijk gevestigd toen Willem van Oranje met zijn leger de streek bedreigde. In 1632, tijdens het beroemde beleg van Maastricht door Frederik-Hendrik, had de Staatse commandant er zijn hoofdkwartier. Maar over dat beleg later meer.

Het kasteel werd ergens in de zeventiende of achttiende eeuw verwoest. Waarschijnlijk als gevolg van militair geweld tijdens een beleg door de Fransen. Sindsdien is de donjon een ruïne en werd onderdeel van een carréboerderij.

In 1904 is de toren voorzien van een trap en kreeg een nieuw leven als uitkijktoren. Nu al meer dan honderd jaar biedt het uitzichtpunt een prachtige blik op het Maasdal. De monumentale boerderij herbergt vandaag de dag een grote vakantiewoning.

Motte de Franse Batterij

Precies aan de andere kant van de berg, op de flank van het Jekerdal, stond in de middeleeuwen nog een kasteel. Van deze oude burcht resteert slechts de heuvel waarop ooit een toren stond. Zelfs de historische naam van dit kasteel is niet overgeleverd.

Motte is de term voor een kunstmatig opgeworpen kasteelheuvel, in dit geval ontstaan door een diepe gracht te graven en het vrijkomende materiaal op een heuvel te werpen. Op de heuvel verrees vervolgens een houten of stenen toren. Dit kasteeltype werd toegepast tussen ongeveer 1000 en 1250. Mogelijk is de motte dus het oudst zichtbare strategische object op de Sint-Pietersberg.

De motte kent vele namen: De Thombe, Ouden Borg, Spaanse Heuvel en ook Franse Batterij. Zeker de laatste vertelt meer over het gebruik in later eeuwen. De kasteelheuvel kreeg een tweede leven als onderdeel van belegeringswerken. Dat begon vermoedelijk bij het eerdergenoemde beleg van 1632.

Circumvalentielinie

Frederik-Hendrik wilde Maastricht veroveren op de Spanjaarden. Daartoe omsloot hij de vestingstad met een krans van verdedigingswerken, de zogenaamde circumvalentielinie. Maastricht werd zo letterlijk ingesloten.

De verdedigingswerken moesten uitbraak vanuit de stad kunnen weren, maar ook een aanval in de rug door een ontzettingsleger voorkomen. De motte werd onderdeel van deze linie, waarschijnlijk als platform voor geschut, een batterij dus. Aansluitend aan de motte werden wallen en droge grachten aangelegd. Voor wie goed kijkt, is een deel van de aansluitende droge gracht bij de motte nog te herkennen naast het huidige wandelpad. 

De naam Franse Batterij duidt op gebruik van de kasteelheuvel door Franse belegeraars. De Fransen lagen vaak voor Maastricht: zij belegerden de stad in 1673, 1748, 1793 en 1794. Het beleg van 1673 onder leiding van Lodewijk XIV duurde nog geen twee weken. De Fransen hadden bij dit beleg de stad beschoten vanaf de flanken van de Sint-Pietersberg en hadden de vesting onverwacht snel veroverd. Het was destijds wereldnieuws, dat de sterke vesting Maastricht zo snel was ingenomen.

Fort Sint Pieter

Bij de Vrede van Nijmegen (1678) kreeg de Republiek der Verenigde Nederlanden de vesting Maastricht terug van de Fransen. Het beschieten van de stad vanaf de berg zoals Lodewijk XIV gedaan had moest voorkomen worden. Daarom werd in 1701-1702 Fort Sint Pieter gebouwd: een vijfhoekig, stenen fort met twaalf geschutsopstellingen.

Het sterke fort wist de Fransen bij het beleg in 1794 te weerstaan. Zij poogden het fort vanuit de mergelgangen in de Sint-Pietersberg op te blazen, maar faalden. Ze hadden de verkeerde plek berekend en de springlading kon niet door de berg komen. Wel ontstond door de explosie een groot gewelf, dat nog altijd zichtbaar is in het gangenstelsel van grotten Noord. Ondanks die mislukte poging vielen stad en fort andermaal in Franse handen en bleven Frans tot 1814.

Nederlandse enclave

Maastricht werd weer een belangrijke vesting in het nieuwe Koninkrijk der Nederlanden vanaf 1815. In 1821 werd het fort gemoderniseerd. Dat bleek niet voor niets, want tussen 1830 en 1839 verkeerde het in volle staat van paraatheid.

In die jaren waren Maastricht en het fort en dorp Sint Pieter een Hollandse enclave te midden van Belgisch gebied. In 1830 was de Belgische Opstand uitgebroken en het grootste deel van het huidige Nederlands Limburg sloot zich aan bij België. De vestingcommandant van Maastricht, generaal-majoor Dibbets, behield de vesting en het fort echter voor Nederland.

Uiteindelijk werd Maastricht de hoofdstad van de nieuwe provincie Nederlands Limburg en verloor in 1867 haar status als vesting. Het fort werd verkocht, maar de koper moest het verdedigingswerk wel onklaar maken. Dat is nog altijd te zien aan de ruïneuze onderdelen van het fort, die bij de laatste restauratie (2006-2012) bewust zichtbaar zijn gelaten.

Fort Sint Pieter raakte zijn militaire functie niet helemaal kwijt: tijdens de Tweede Wereldoorlog was er op het fort een uitkijkpost van de Luchtbescherming, een gemeentelijke dienst die de bevolking tijdig moest waarschuwen voor luchtaanvallen. Na de oorlog maakte de BB (Bescherming Bevolking) gebruik van het bouwwerk. In 1953 kwam daar een post van het Korps Luchtwachtdienst letterlijk bovenop. Die vrijwilligersorganisatie speurde de hemel af naar vijandige – lees Russische - vliegtuigen in het heetst van de Koude Oorlog.

Fort bezoeken

Sindsdien kent het fort een vreedzamer bestaan. De Maastrichtse vlag wappert er nu fier, als teken van de eeuwenoude band tussen Mestreech en de Sint-Pietersberg.

Tegenwoordig huizen in de winter vooral vleermuizen in de gewelven, terwijl Natuurmonumenten een klein kantoor en samen met Maastricht Underground een informatiepunt heeft ingericht in een van de bijgebouwen. Hier kun je tickets kopen voor fort- of grotbezoek (ivm coronamaatregelen zijn rondleidingen momenteel afgelast). 

Zelf ontdekken

Natuurmonumenten beheert de Sint-Pietersberg sinds 1995. Ook het fort (sinds 2009) en de Enci-groeve (sinds 2020) vallen onder het eigendom van Natuurmonumenten. Een wandeling over de berg verbindt duizend jaar militaire geschiedenis en strategische betekenis in de ruïne van Lichtenberg, de motte en het fort. Ook dit aspect van de veel geroemde Sint-Pietersberg is de moeite van het ontdekken waard.

Over de Sint-Pietersberg zijn door Natuurmonumenten drie wandelroutes uitgezet, 5 tot 10 kilometer lang, die ook langs de beschreven plekken komen. Daarnaast begint Natuurmonumenten dit jaar met thematische erfgoedwandelingen over de berg.

Kijk hier voor de wandelroutes en activiteiten op de Sint-Pietersberg.

 

Michiel Purmer, specialist erfgoed en landschap