Verdroging Heelsums beekdal: wat zijn de gevolgen voor de natuur?

Het beekdal kent, met dank aan het water, een lange en rijke geschiedenis van bewoning en bedrijvigheid. Landschappelijk te herkennen aan de grafheuvels uit de nieuwe steentijd, een stelsel van gegraven sprengbeken voor verschillende papiermolens en het in de 16e eeuw verdwenen oude kerkdorp Wolfheze. 

Wat is hier nu aan de hand?

Voor zover het natuurlijk bekend is. Maar feit is dat de grondwaterstanden in het Heelsums beekdal heel erg gedaald zijn de afgelopen tientallen jaren. Het Heelsums beekdal is een smeltwaterdal die al bovenaan op de Veluwe begint -  ter hoogte van Terlet. Vrij zeker is dat grote bedrijven die grondwater onttrekken aan de Zuid-Veluwe een negatieve invloed hebben op de hoeveelheid water die beschikbaar is voor de natuur in het Heelsums beekdal.

“Maar er zijn ook andere ontwikkelingen die van invloed zijn op de grondwaterstanden”, zegt boswachter Ellen ter Stege. “Als je kijkt naar de hoeveelheid bos die er bijvoorbeeld een eeuw geleden stond in dit gebied en nu? Dan is de hoeveelheid bos behoorlijk toegenomen. En bossen verdampen meer water dan dat heidevelden of stuifzanden dat doen. Dus dat is ook een van de oorzaken.”

Droge jaren

Waar je elders in het land seizoensfluctuatie ziet in de grondwaterstanden - in de winter staat het water hoog en in de zomer gaat het naar beneden - heeft de Veluwe een ander soort systeem. Ellen: “Het is een hele grote enorme bel met grondwater. Droge jaren hebben daar invloed op, maar dat zie je hier niet zo direct als bijvoorbeeld in de IJsselvallei. Waar we nu nog steeds mee te maken hebben in de Heelsumse Beek zijn de droge jaren 2018, 2019 en 2020. Dat zie je nog steeds terug in de watervoerendheid van de beek.  Daar zit veel vertraging in. En hoeveel precies, dat is best lastig.

Kijk, er is nog een peilbuis waarbij je de invloed van dat droge jaar van 1976 kan zien. En wanneer was dat hersteld? Nou dat was ongeveer in 1978, 1979. Meer dan twee jaar later! Dus het effect van het droge jaar 2020 - dat als het een beetje meezit - is dan aan het eind van dit jaar hersteld. Maar nu hebben we wel drie droge jaren gehad. Dus het herstel zou natuurlijk best langer kunnen duren.”

Toegenomen regenval

“Sommige factoren die zijn ook niet helemaal duidelijk, zoals de hoeveelheid regenval. Die regenval is toegenomen over de afgelopen tientallen jaren. En dan zou je vanuit de modellen verwachten dat het natter gaat worden, en dan met name langs de randen van de Veluwe natuurlijk. Daar waar het regenwater dat op de Veluwe valt, via een lange weg weer aan het oppervlakte komt”, zegt Ellen.

“Je zou eigenlijk verwachten dat er op een gegeven moment echt meer water door de Heelsumse Beek gaat stromen, omdat er meer neerslag valt. Maar in de praktijk wordt dat nog nergens gezien. Onbekend is ook waar dat nou precies door komt. Dus qua neerslag staan de lichten op groen! Maar in de praktijk zie je dat dus niet terug in de grondwaterstanden.”

Zorgen om de natuur in het Heelsums beekdal

“Persoonlijk word ik vooral geraakt door wat ik in het veld zie. Als ik daar loop - zoals laatst ook weer – dan zie ik echt zo een heel klein miezerig stroompje. Komt er nog wel weer een keer meer water? Of gaat het zelfs helemaal droogvallen?  Want dat is natuurlijk waar we bang voor zijn geweest – dat er helemaal geen water meer in de Heelsumse Beek zit. Nu is het net voldoende voor de bijzondere soorten die in de Heelsumse Beek voorkomen. En dat gaat allemaal nog net goed!

Maar op het moment dat zo’n beek misschien wel maanden kan komen droog te vallen, omdat er echt geen water meer uitkomt. Dan krijg je natuurlijk ook dat soorten gaan verdwijnen. En dat is dan waar ik me vooral zorgen om maak!”, zegt Ellen.

Wodanseiken

De bekende en mysterieuze Wodanseiken van Wolfheze staan hier al vele eeuwen in hun grillige vormen met flinke zijtakken te pronken langs de Papiermolenbeek. Vroeger aan een kabbelend beekje in een open landschap. Geliefd bij landschapsschilders van de Oosterbeekse en Haagse School. Destijds werden nieuwe schilders die toetraden tot de kunstenaarskring gedoopt in deze beek. Nu, opgenomen in het bos langs een droge beek, zijn de Wodanseiken tanend en breken flinke zijtakken af.

In ‘Meetnet hydrologie Heelsums beekdal - Tussentijds rapport na 1 jaar meten’ van vorig jaar staat te lezen dat het grondwater in vijf jaar tijd 80 cm is gedaald. Ellen: “Ja, daar schrik ik dan van! Als je zag waar het grondwater vijf jaar geleden zat, daar konden de wortels misschien nog wel net bij. Maar nu zit het grondwater meer dan drie meter diep. In die vijf jaar kunnen die wortels dat verschil nooit bijgroeien.” Van eiken is bekend dat ze hun wortelstelsel, bij een geleidelijk dalende grondwaterstand, steeds dieper kunnen bijgroeien om in contact te blijven met het grondwater.

Naast de verdroging en ouderdom hebben deze imposante bomen ook te kampen met de stikstofproblematiek. Door de verzuring van de bodem spoelen mineralen weg en zijn belangrijke mineralen niet beschikbaar voor de wortels van deze eiken. Wat maakt dat deze eiken, zoals ook de eiken in het algemeen op de Veluwe, het extra zwaar hebben om te overleven.

Welke soorten raken door verdroging ook bedreigd in hun voortbestaan?

Ellen: “De adders, want die zijn gebonden aan vochtige omstandigheden. Deze adderpopulatie staat natuurlijk al heel erg onder druk. En als het hier nog verder verdroogd? Als deze weg is, komt die niet meer terug omdat het al een geïsoleerde populatie is!

Maar in de beek zelf zitten natuurlijk ook wat soorten. Je hebt hier de onderwater-pinksterbloem - een aparte ondersoort van de pinksterbloem, waarvan de bladeren onder water groeien en boven water bloeit. Het bijzondere is dat deze in Nederland alleen hier voorkomt. Teer vederkruid, is ook een bijzondere en zeer zeldzame plant van voedselarm kwelwater, die in de Heelsumse Beek op zonnige plekken nog een groeiplek heeft.

Zo ook het zeldzame beekmijtertje. Het bijzondere paddenstoeltje met felgeel kopje – mijtertje - groeit in het water op plantaardige resten, en draagt dus bij aan de afbraak van organisch materiaal. En in het water zwemmen vlokreeftjes, ook een soort die gebonden is aan dit soort sprengsystemen met voedselarm bronwater. ”

Stromende Papiermolenbeek

Schilderijen uit de 19e en begin 20 eeuw en ook foto’s uit die tijd, laten zien dat het hier in het verleden veel natter was. De Papiermolenbeek was echt een beek, terwijl die nu als een droge diepe greppel door het landschap ligt. Ulbe Anema, bevlogen dorpshistoricus van Wolfheze, woont al bijna een halve eeuw in Wolfheze. “Toen ik hier in 1975 kwam wonen, was de beek, de Papiermolenbeek echt vol met water. En de beek had toen ook nog een flinke stroming”, vertelt Ulbe.

Hij wist niets van de geschiedenis van Wolfheze toen hij hier kwam wonen. Al wandelen door de bossen, geraakt door de natuur en het bekensysteem met water – toen nog, kocht hij dat jaar het antiquarische boekje ‘Het Landgoed Wolfhezen – een verdwenen dorp’ uit 1922 van A. Oltmans.

Sindsdien verzamelt hij alles wat enigszins een relatie heeft met de geschiedenis van Wolfheze. Bestudeert en archiveert dit zorgvuldig en publiceert hij over het landschap van Wolfheze. De oude foto, ansichtkaarten en afbeeldingen van schilderijen zijn afkomstig van zijn archief.

Eenden in het bos?

Henk Hofman, gepensioneerd boswachter van Wolfheze, werkte veertig jaar in dit gebied en is hier in 1980 begonnen. “De veranderingen die zichtbaar waren, hebben al voor mijn tijd plaatsgevonden”, zegt Henk, als je hem vraagt naar wat hij zich herinnert over de verdroging van het beekdal. “Ik herinner me nog van Wim Aandeweg, mijn voorganger, dat die vertelde: vroeger toen ik hier begon vlogen de eenden uit het bos. Dus toen waren er overal plassen en poelen in het bos. Dat heb ik niet meer meegemaakt.”

“De Heelsumse Beek heeft in al die jaren dat ik er heb gewerkt, rijkelijk water gevoerd. Voor de overige sprengbeken, de Wolfhezebeek en Papiermolenbeek, is het aldoor kwakkelen geweest”, vertelt Henk. Boswachter Jorrit Geerlinks: “En zie ook de waarde van dat oude beeldmateriaal, die verdroging speelt al veel langer dan de grondwaterstanden worden gemeten.”

Verdwenen heideblauwtjes

“De Doorwerthse Heide was voor een groot deel een heide met dopheide. Dat zul je nu niet meer zeggen, want het is er gort en gortdroog. En het ligt ook vrij hoog, in vergelijking met het dal. Maar ik kan me van vroeger herinneren dat daar ontzettend veel dopheide voorkwam”, zegt Henk. De groei van dopheide is een kenmerkende plantensoort voor vochtige heide, te verwachten is dat daar destijds kwelwater naar de oppervlakte kwam.

Henk: “Het heideblauwtje was op een gegeven ogenblik zoveel aanwezig, dat ook in Wageningen bij de universiteit dat opviel. Dat moet midden jaren ’80 geweest zijn. Volgens mij hebben ze daar nog onderzoek naar gedaan. En eigenlijk is in een paar jaar tijd dat heideblauwtje zowat verdwenen. Het zal rond 2000 zijn geweest. En dit geeft ook al aan dat er wat aan de hand was. En de dopheide, die verdween natuurlijk met gelijke tred.” Ellen ter Stege: “Met de verdroging van de heide en veel meer pijpestrootje, zijn de laatste heideblauwtjes hier 15 jaar geleden voor het laatst waargenomen.”

Bossen

“In het stroomgebied van het Heelsums beekdal is wel minder bosgebied bijgekomen dan op de rest van de Veluwe. Maar dat het meer geworden is, dat is een ding dat zeker is. En het is vooral veel productiebos met naaldhout geweest. We kijken hier naar plekken waar we die omvorming meer in kunnen zetten”, zegt Jorrit Geerlinks. “Maar zo’n omvorming gaat langzaam – sommige vogels zitten liever in naaldbomen dan in andere bomen. Of dat ze dat zelf doen. Want er zijn natuurlijk door de droogte wel wat bomen dood gegaan, zoals de fijnsparren. Daar zijn al wel gaten in de bosvakken ontstaan. Hier sturen we wel op loofhout verjonging. En het behoud van loofhoutbomen.”

Toekomst Heelsums beekdal

“Het zou in ieder geval heel mooi zijn, als we weer meer water in het beekdal hebben en die behouden. Meer water zou alleen maar mooi zijn, dat je toch weer die vochtige heide krijgt”, droomt Jorrit. “Zodat je in het veld dat beekdal weer ziet, met gradaties in vochtigheid: het hele beekdal vanaf de Nederrijn, de Veluwe ziet opkruipen. Dat zou ik mooi vinden. En het behoud van die Wodanseiken, met ook de verjonging van die Wodanseiken.” Ellen: “Ons doel is echt om de Heelsumse Beek watervoerend te houden. En daarmee de beekgebonden soorten en soorten van de vochtige heide te behouden!”

Help mee en zet je in tegen de verdroging!

Het voelt misschien als een kleine druppel, je eigen bijdrage van het watergebruik. Maar je kunt echt een positieve bijdrage leveren op het grondwaterpeil in je eigen omgeving. Wees je bewust van je watergebruik. Haal tegels uit je tuin en zet er vrolijke bloeiers voor terug. Fijn om naar te kijken, voedsel voor insecten en vogels en op deze manier hou je meer water vast op je eigen erf.

Inspiratie opdoen? Bekijk de tuintip van boswachter Mathiska: Tegels eruit, bloemen erin!

Meer weten over het Heelsums beekdal?

Kijk voor meer informatie over dit bijzondere beekdal aan de rand van de Veluwe op het Virtueel bezoekerscentrum. Hier lees je meer over de samenwerking in het Heelsums beekdal met de Werkgroep “Stromende beken”, Waterschap Vallei en Veluwe en Natuurmonumenten.

Wandelen door het geliefde landschap van de schilders?

Kom genieten van de mooie wandelroute door natuurgebied Wolfheze die perfect aansluit bij de wereld van de schilders van de Oosterbeekse en Haagse School. Holland op z’n mooist: Wolfheze, wandeling vanaf station Wolfheze – 9,1 km.