Stikstof

Wat is stikstof?

Stikstof is van zichzelf niet schadelijk voor mensen en de natuur. De lucht die we inademen bestaat voor het grootste deel uit stikstof. Samen met zuurstof of waterstof wordt stikstof omgezet in stikstofoxiden (NOx) of ammoniak (NH3).  De problemen rondom stikstof gaan over deze stikstofoxiden en ammoniak. Stikstofoxiden komen vooral in de lucht terecht door verbranding van fossiele brandstoffen, zoals de uitlaatgassen van het verkeer en de uitstoot van de industrie. Ammoniak komt voornamelijk vrij in de landbouw door verdamping uit mest. De uitstoot van stikstof in Nederland behoort tot de hoogste van de wereld. De stikstofoxiden en ammoniak in de lucht komen uiteindelijk in de bodem terecht. En dat heeft negatieve gevolgen voor de verscheidenheid aan planten en dieren in Nederland. 

Wat doet stikstof in de natuur?

Planten hebben stikstof nodig. Het is een voedingsstof. Maar te veel stikstof is slecht voor de natuur. Planten die van stikstof houden, zoals grassen, brandnetels en bramen, groeien extra hard. Zo verdringen ze kwetsbare planten. Insecten, vogels en andere dieren die afhankelijk zijn van deze planten verdwijnen daardoor ook. Open gebieden zoals stuifzand en heide groeien sneller dicht tot bos. Soorten sterven uit en het landschap wordt eentonig.

Door de ammoniak uit mest die op de bodem neerslaat, verzuurt de grond. Belangrijke mineralen als calcium, kalium en magnesium lossen op en spoelen weg. De balans aan voedingsstoffen in de bodem raakt dus ernstig verstoord. Planten kunnen niet de juiste voedingsstoffen opnemen. De effecten zijn bijvoorbeeld goed zichtbaar op de Veluwe. Hier is een groot gebrek aan kalk in de bodem. Eiken sterven af.  Voor vogels, insecten en slakken is die kalk onmisbaar. Je ziet nu dat de eierschalen van koolmezen te dun zijn en dat mezenkuikens hun pootjes al in het nest breken door gebrek aan kalk voor hun botten.

Breder probleem

De natuur in Nederland staat al lange tijd ernstig onder druk. Van de oorspronkelijke biodiversiteit is in ons land nog maar 15% over. Dat is veel lager dan in Europa (40%) of de wereld (70%). Ook staat meer dan een derde van de soorten in Nederland op de Rode Lijst, wat betekent dat ze met uitsterven bedreigd worden. 

Te veel stikstof is niet alleen slecht voor de natuur. Door het verdwijnen van soorten komt ook onze voedselproductie in gevaar. We hebben insecten zoals bijen en vlinders hard nodig voor de bestuiving van landbouwgewassen. Bovendien zorgen ammoniak en stikstofoxiden voor luchtvervuiling. Hierdoor tast het ook onze gezondheid aan. 

Bekijk de uitleg van stikstofhoogleraar Jan Willem Erisman van de universiteit Nederland:

Standpunt

Om de verscheidenheid aan planten en dieren te behouden, moet de uitstoot van stikstof door verkeer, industrie en landbouw blijvend omlaag. Natuurmonumenten vindt dat alle sectoren die stikstof uitstoten moeten bijdragen aan de daling. Het Rijk en de provincies moeten nieuw beleid maken om het stikstofprobleem op te lossen. Daarnaast blijft het noodzakelijk om schade die de  overdaad aan stikstof in de natuur aanricht zo goed mogelijk te herstellen en natuurgebieden weerbaarder te maken.

Natuurmonumenten is hiervoor in veel gebieden aan het werk. Lees hier hoe wij de gevolgen van teveel stikstof aanpakken in onze natuurgebieden

Stikstofbeleid

Om het stikstofprobleem te verminderen, startte de overheid in 2015 het Programma Aanpak Stikstof (PAS). De aanpak bestond uit twee typen maatregelen. Enerzijds uit maatregelen die de uitstoot van stikstof aan de bron, dus door landbouw, verkeer en industrie, moesten verminderen. Anderzijds uit maatregelen om de schade die stikstof in de natuur veroorzaakt zo goed mogelijk te herstellen. Van de 160 zogeheten Natura 2000-gebieden hebben er namelijk 118 last van een overmaat aan stikstof. Natuurbeheerders zoals Natuurmonumenten krijgen subsidie om herstelwerkzaamheden uit te voeren.

Op basis van het PAS werd vooruitlopend op toekomstige positieve gevolgen van maatregelen voor beschermde natuurgebieden, alvast toestemming gegeven voor activiteiten die mogelijk schadelijk zijn voor die gebieden. Maar de maatregelen om de stikstofuitstoot terug te dringen bleven teveel uit. Op 29 mei 2019 oordeelde de Raad van State, de hoogste rechter, dat deze stikstofaanpak niet voldoet aan de Europese natuurwetgeving. Er mogen 'op de pof van de natuur' geen vergunningen meer afgegeven worden voor projecten die tot meer stikstof leiden, zoals bijvoorbeeld woningbouw, uitbreiding van stallen of de aanleg van wegen. De overheid moet nieuw beleid maken zodat de stikstofuitstoot fors omlaag gaat en de natuur in Nederland beter beschermd wordt. 

Wat doet Natuurmonumenten?

We zetten ons op meerdere fronten in om de gevolgen van de stikstofuitstoot aan te pakken:

• In 44 van onze gebieden nemen onze boswachters maatregelen om de schade aan de natuur zo goed mogelijk te repareren. Zo maaien we de graslanden extra, plaggen heide en voeren stikstofrijke grond af. Dit zijn tijdelijke maatregelen. Ze zorgen er alleen voor dat bepaalde plant- en diersoorten kunnen overleven. Als de uitstoot van stikstof door landbouw, verkeer en industrie niet wordt teruggebracht, is het voor natuurbeheerders dweilen met de kraan open. Voor meer over de maatregelen klik hier.
• Natuurmonumenten pleit nadrukkelijk voor het verminderen van uitstoot van stikstof aan de bron. Zo geven we concrete oplossingen aan politici, ministeries, provincies en bedrijfsleven. Lees meer hierover onder 'Pleidooi voor minder stikstofuitstoot'. 
• We werken samen met boeren aan de overgang naar natuurvriendelijke landbouw, bijvoorbeeld met zuivelconcern FrieslandCampina via het keurmerk PlanetProof en Wij.land in de westelijke veenweidegebieden. We werken in onze  gebieden steeds meer samen met pachters die natuurvriendelijk werken, zoals op landgoed Velhorst (Gelderland), Eemland (Utrecht) en De Wieden (Overijssel).
• Als partner van het Deltaplan Biodiversiteitsherstel werken we aan de uitvoering van een ambitieus plan voor natuurherstel; we zijn daarmee begonnen in Midden-Delfland (Zuid-Holland).
• We zetten ons in voor het afmaken van het NatuurNetwerkNederland, waardoor natuurgebieden met elkaar verbonden worden en de natuur robuuster wordt. Robuuste natuur is minder kwetsbaar en dus weerbaarder voor de effecten van stikstof.

Pleidooi voor minder stikstofuitstoot

Natuurmonumenten voert herstelmaatregelen uit om de schade van stikstof in natuurgebieden te herstellen. Maar zolang de stikstofuitstoot niet omlaag gaat, is het dweilen met de kraan open. Daarom pleiten we nadrukkelijk, zowel voor als achter de schermen, voor het verminderen van de uitstoot aan de bron. Beleid om overlast van stikstof tegen te gaan is van essentieel belang. De afgelopen jaren leverden wij meermaals scherpe kritiek op het stikstofbeleid in nieuwsberichten en in brieven aan de Tweede Kamer, omdat wij zagen dat de uitstoot niet voldoende werd teruggebracht. 

Voorbeelden van ons pleidooi vanaf de invoering van het stikstofbeleid in 2015 tot het oordeel van de Raad van State in mei 2019:

• Brief naar de Tweede Kamer (PDF) van 3 september 2015.
• Brief naar de Tweede Kamer 16 februari 2017 (PDF).
• Opinie van 27 september 2017 naar aanleiding van de stikstofrapportage van het RIVM.
• Opinie van 8 maart 2018 naar aanleiding van de monitoringsrapportage van het RIVM.
• Ondanks afspraken daarover in het Programma Aanpak Stikstof, daalde de uitstoot van stikstof in Nederland niet. Daarom spanden de Coöperatie Mobilisation for the Environment, Vereniging Leefmilieu en Stichting Werkgroep Behoud de Peel procedures aan bij de Raad van State, het hoogste rechtsorgaan in Nederland. Lees hier ons advies aan het Europees Hof van 26 juli 2018, namens gezamenlijke natuurorganisaties. 
• Het Europees Hof oordeelde dat het Nederlandse stikstofbeleid moet worden aangepast om de natuur beter te beschermen. Lees hier onze reactie en ons persbericht van 7 november 2018. 
• Opinie van 3 december 2018 naar aanleiding van de brief van ministerie van Landbouw, Natuur en Visserij waarin de minister aangeeft de vergunningverlening aan bedrijven weer op te pakken, ondanks negatief oordeel van het Europees Hof.
• Begin 2019 luidde Natuurmonumenten samen met andere natuurorganisaties de noodklok over tegenvallend natuurherstel. 

Stikstofcrisis

Op 29 mei 2019 oordeelde de Raad van State dat het Programma Aanpak Stikstof (PAS) niet voldoet aan de Europese natuurwetgeving. De hoogste rechter haalde daarmee een streep door het stikstofbeleid. Het PAS mag niet meer als basis gelden om toestemming te geven voor activiteiten die leiden tot een stikstoftoename in Natura 2000-gebieden. Het gaat bijvoorbeeld om vergunningen voor woningbouw, uitbreiding van stallen of aanleggen van wegen. De overheid moet met nieuw stikstofbeleid komen die natuur in Nederland beter beschermt om ruimte te creëren voor economische ontwikkeling. Met andere woorden: de uitstoot van stikstof in ons land moet drastisch omlaag. Natuurmonumenten is ervan overtuigd dat er in een druk, welvarend en economisch actief land, volop ruimte kan en moet zijn voor gezonde natuur. Hiervoor geven we concrete oplossingen aan politici, ministeries, provincies en bedrijfsleven. 

Enkele voorbeelden van reacties en adviezen na de uitspraak van de Raad van State: 

• Reactie op de uitspraak van de Raad van State van 29 mei 2019.
• Brief aan de Tweede Kamer van 17 juni 2019. 
• Opinie Teo Wams van 20 juni 2019 naar aanleiding van de uitspraak van de Raad van State (eerder verschenen in Nieuwe Oogst). 
• Advies aan de Commissie Remkes met concrete aanbevelingen voor aanpak stikstofproblematiek van 13 september 2019. 
• Reactie op het Advies van de Commissie Remkes voor de korte termijn aanpak van de Nederlandse stikstofproblematiek, van 25 september 2019. 
• Brief met aanbevelingen aan minister Schouten van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit namens 8 natuur- en milieuorganisaties, van 1 oktober 2019. 
• Samen met dertien andere natuurorganisaties roept Natuurmonumenten op 4 oktober 2019 in een open brief op om samen te werken aan een oplossing van de stikstofcrisis. Lees hier 'Benut stikstofcrisis als kans voor natuur en álle Nederlanders'. 
• Reactie op de stikstofplannen van het kabinet van 4 oktober 2019. 
• Opinie van 17 oktober  door stikstofhoogleraar Jan Willem Erisman, voorzitter BoerenNatuur Alex Datema en gebiedsmanager Natuurmonumenten Chris Braat. Zij pleiten voor de aanpak op Schiermonnikoog als oplossingsmodel voor het stikstofproleem. De zeven melkveehouders op het waddeneiland maken de omslag naar natuurvriendelijke landbouw door samen te werken. 
• Reactie op kabinetsbrief met een pakket stikstofmaatregelen voor de korte termijn om woningbouw en vitale infrastructuur vlot te trekken, van 13 november 2019. 
• Brief aan het kabinet namens 6 natuurbeschermingsorganisaties, waaronder Natuurmonumenten, over de stikstofvoorstellen voor de korte termijn van 13 november 2019. 
• Vijf Utrechtse natuurorganisaties, waaronder Natuurmonumenten, hebben een Actieplan Stikstof aangeboden aan Provinciale Staten van Utrecht. Lees hier het persbericht van 20 november 2019.
• Natuurmonumenten sluit zich aan bij de opinie van stikstofhoogleraar Jan Willem Erisman over het voorstel van het Landbouw Collectief, dat op 20 november werd aangeboden aan Minister Schouten.  
• Samen met andere natuurorganisaties in Noord-Holland presenteerden we op 25 november een Actieplan Stikstof aan de provincie Noord-Holland. Lees hier het persbericht van 23 november 2019.  
• Op woensdag 4 december bespreekt de Tweede Kamer de Spoedwet aanpak stikstof. De gezamenlijke natuur- en milieuorganisaties delen hun zorgen met de politiek middels een position paper.  
• Ook de bijzondere natuur van de Nieuwkoopse Plassen gaat gebukt onder de overmaat aan stikstof. Lees hier het interview met gebiedsmanager Dirk Kunst. 
• Reactie van Natuurmonumenten op het voorstel van het ministerie van LNV en de provincies voor de invulling van de regels voor extern salderen, van 5 december 2019. 
• Op woensdag 11 december '19 kregen natuur- en milieuorganisaties de gelegenheid om hun zorgen en aanbevelingen te delen met premier Rutte en minister Schouten, tijdens een diner op het Catshuis. Lees het persbericht waarin de organisaties een oproep doen aan het kabinet om de stikstofcrisis aan te grijpen als een kans, het Plan van Aanpak Stikstof dat onze directeur Marc van den Tweel namens de gezamenlijke natuur- en milieuorganisaties overhandigde en het gezamenlijke persbericht na afloop van het Catshuisgesprek. 
• Op maandagochtend 16 december hadden boerenvertegenwoordigers van het Landbouw Collectief een goed gesprek met premier Rutte en minister Schouten, tijdens een ontbijt op het Catshuis. Natuurmonumenten is blij dat partijen dichter bij elkaar lijken te komen, lees onze reactie. 
• Heide is bijzonder gevoelig voor stikstof en de gevolgen daarvan zijn dramatisch voor het natuurgebied Kampina in Noord-Brabant. Lees hier de online versie van het interview met Toine Cooijmans uit de Puur Natuur van december 2019. Ook het Reformatorisch Dagblad ging met Toine de Kampina op en schreef daar deze reportage over. 
• Op woensdag 29 januari ging onze directeur Marc van den Tweel in gesprek met Minister President Rutte, Minister Schouten en vertegenwoordigers van natuur- en boerenorganisaties over het stikstofprobleem. 
• Op 5 februari reageerden onze voorzitter Jeroen Dijsselbloem en directeur Marc van den Tweel in Trouw op de vraag: wat is volgens Natuurmonumenten nodig om uit de stikstofcrisis te komen, en wat doen wij zelf daar zelf voor? Lees de opinie 'De natuur is niet gebaat bij meer spierballentaal.' 
• Brief van 18 februari 2020 aan de Adviescommissie Remkes naar aanleiding van het gesprek over natuurherstel dat op 13 februari plaatsvond tussen natuur- en milieuorganisaties, ecologen en natuurexperts en de adviescommissie.
• Met name op droge zandgronden zoals de op Veluwe, verzuurt de bodem door de overmaat aan ammoniak. Hierdoor verdwijnen belangrijke mineralen uit de bodem. Het calciumgebrek leidt onder meer tot grote problemen bij koolmezen (dunne eierschalen en kuikens met gebroken pootjes) en eikensterfte. Lees hier het interview met ecoloog Robert Ketelaar. 
• Reactie van Natuurmonumenten, Greenpeace, LandschappenNL, Natuur & Milieu en het Wereld Natuur Fonds op de plannen voor natuurherstel die minister Schouten op 19 februari bekendmaakte.
• Op 24 april 2020 presenteerde het kabinet maatregelen om stikstof terug te dringen en de natuur te herstellen. In de komende 10 jaar investeert het kabinet een substantieel bedrag en laat hiermee zien het belang van natuurherstel serieus te nemen: een trendbreuk die hard nodig is. Tegelijkertijd zijn natuur- en milieuorganisaties teleurgesteld over de aanpak van de stikstofuitstoot. De voorgestelde stikstofreductie is te laag. Daardoor blijft de natuur ook in de toekomst fors onder druk staan. In de helft van de natuurgebieden blijft de stikstofuitstoot tot 2030 te hoog. Lees hier de volledige reactie van o.a. Natuurmonumenten.
• Op 6 mei '20 nam Marc van den Tweel namens Natuurmonumenten deel aan het bestuurlijk gesprek over natuurherstel met het Adviescollege Stikstofproblematiek. Ter voorbereiding op het gesprek werd deelnemers gevraagd om schriftelijk te reflecteren op een heel aantal vragen van de commissie Remkes. Lees hier onze uitgebreide beantwoording op deze vragen.  
• Natuurmonumenten steunt procedure tegen natuurvergunning biomassacentrale Diemen (5 juni 2020). Door de omvorming van de bestaande elektriciteitscentrale van gas naar biomassa zal de stikstofuitstoot op natuurgebieden zoals het Naardermeer waarschijnlijk toenemen.
• Op 27 mei 2020 kwam het kabinet met een wetsvoorstel voor de nieuwe stikstofaanpak. Het wetsvoorstel is te vrijblijvend, onduidelijk en ontoereikend, constateert Natuurmonumenten. Het gebrek aan harde en ambitieuze reductieverplichtingen en een helder tijdspad brengt natuurherstel niet dichterbij, noch biedt het een oplossing om uit de stikstofimpasse te komen. Lees hier de uitgebreide zienswijze van gezamenlijke natuur- en milieuorganisaties Greenpeace, LandschappenNL, Milieudefensie, Natuurmonumenten, de Natuur- en Milieufederaties, Natuur & Milieu, SoortenNL, Vogelbescherming Nederland, de Waddenvereniging en het Wereld Natuur Fonds die we eerst op 3 en met aanvulling op 9 juni 2020 indienden via de internetconsultatie.  
• Het eindadvies van het Adviescollege Stikstofproblematiek biedt een realistische uitweg uit de stikstofimpasse en geeft uitzicht op daadwerkelijk natuurherstel. Dat concludeerden Natuurmonumenten en LandschappenNL op 8 juni 2020 in een reactie op het lange termijn advies van de commissie Remkes. We roepen het kabinet op om het advies ter harte te nemen en het wetsvoorstel daarop aan te passen. 
• Op 23 juni '20 presenteerden het PBL en de WUR de tweede evaluatie van het Natuurpact. De conclusies zijn niet verrassend, wel teleurstellend: provincies liggen ver achter op schema om de gestelde natuurdoelen te halen. Volgens de onderzoekers moeten zij meer doen om het Natuurnetwerk op tijd af te ronden en daarnaast inzetten op extra natuurherstel. Voor duurzaam herstel van de biodiversiteit moet de stikstofbelasting bovendien fors omlaag. De aanbevelingen uit het rapport bieden waardevolle lessen voor de ontwikkeling van het Programma Natuur. Lees hier onze reactie. 
• Op 8 juli '20 waarschuwt Natuurmonumenten in een nieuwsbericht dat door klimaatverandering meer stikstofreductie nodig is dan tot nu toe werd aangenomen. Het warme en droge weer zorgde de afgelopen twee jaar namelijk voor verhoogde ammoniakconcentraties in de lucht bij natuurgebieden. Met die trend wordt geen rekening gehouden in de stikstofreductieplannen van het kabinet. 
• Natuurmonumenten heeft samen met vijf andere natuurorganisaties een zienswijze ingediend tegen het verlenen van een vergunning Wet natuurbescherming voor het project Brouwerseiland. De belangrijkste reden hiervoor is de toename van stikstofuitstoot. Extra stikstof beschadigt de vegetatie van de duingebieden van Schouwen en Goeree, en mogelijk ook die van de eilanden in de Grevelingen, allemaal beschermde Natura 2000-gebieden. Lees ons nieuwsbericht van 17 september '20. 
• Op 13 oktober '20 diende minister Schouten het wetsvoorstel Stikstofreductie en Natuurverbetering in bij de Tweede Kamer, samen met diverse gerelateerde Kamerbrieven. Alle documentatie is hier te vinden. Hoewel het wetsvoorstel op punten is aangepast, houdt de minister vast aan de helft van de benodigde stikstofreductie. Daarmee kiest het kabinet opnieuw voor een papieren oplossing ten koste van de natuur. Dat constateren natuur- en milieuorganisaties in een reactie. 
• Op 30 november 2020 schreef Natuurmonumenten samen met andere natuur- en milieuorganisaties een brief aan de Tweede Kamer waarin we onze zorgen uitspreken over het wetsvoorstel stikstofreductie en natuurherstel. In de brief dragen we advies aan hoe deze wet aangepast zou moeten worden om natuur écht de kans te geven zich te herstellen. Het wetsvoorstel wordt in december 2020 besproken in de kamer.
• We dienden een zienswijze in bij het ontwerpbesluit stikstofreductie en natuurverbetering (d.d. 22-1). De ingediende zienswijze is mede ondertekend door Milieudefensie, Vogelbescherming Nederland, Greenpeace, Wereld Natuur Fonds, LandschappenNL, SoortenNL en Natuur & Milieu.
• Op 15 januari 2021 viel het kabinet. Omdat het kabinet daarmee demissionair werd, dreigde de stikstofwet stil te vallen en pas na de kabinetsformatie verder behandeld te worden. Vertraging komt de natuur niet ten goede, daarom schreven we met Natuur en Milieu en LandschappenNL op 1 februari 2021 een brief aan de Eerste Kamer om de stikstofwet niet controversieel te verklaren.  

Nieuws